Autorem artykułu jest Łukasz Moczuło - autor bloga naturaprotectione.blogspot.com, na temat prawa ochrony środowiska, na którym już w 2013 roku ukazał się artykuł "Nie ma rady na (ścieki i) odpady w Wielkich Jeziorach Mazurskich? Żeglarstwo a środowisko." W ramach Żeglarstwo jest eko poprosiliśmy go o świeże spojrzenie na ten sam temat, zaktualizowane o nowe ramy prawne, w których przyszło nam funkcjonować. Łukasz Moczuło jest jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz radcą prawnym przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Krakowie.
Prawna ochrona wód przed odpadami i ściekami pochodzącymi z żeglugi śródlądowej
Liczne publikacje prasowe wskazywały w ostatnich latach na problem zanieczyszczenia rzek i jezior na skutek braku właściwej gospodarki odpadami i ściekami. Problemem zajęła się Najwyższa Izba Kontroli, która przeprowadziła w 2016 roku kontrolę pn. Funkcjonowanie gospodarki ściekowej w gminach regionu Wielkich Jezior Mazurskich. Wyniki kontroli nie były zaskoczeniem: działania w zakresie gospodarki ściekami, jakie podejmowały mazurskie gminy, nie gwarantują dostatecznej ochrony wód. Kontrola nie dotyczyła jednak wpływu żeglugi śródlądowej na środowisko. Tymczasem problem jest poważny i przybiera na sile, zarówno z przyczyn ekonomiczno-technicznych (brak wystarczającej liczby miejsc do odbioru ścieków/odpadów) jak również prawnych (niewystarczające uregulowania w zakresie ochrony wód).
Niniejszy artykuł jest poświęcony najważniejszym aspektom prawnym gospodarki odpadami i ściekami w żegludze śródlądowej, ze szczególnym uwzględnieniem żeglugi rekreacyjnej. Opisywane poniżej przepisy dotyczą także houseboatów, czyli statków przeznaczonych do celów mieszkalnych.
Stan prawny – obowiązki i podstawowe wymogi
Pierwszą normą prawną od jakiej należy rozpocząć rozważania na temat odpadów i ścieków w żegludze śródlądowej jest art. 47 w rozumieniu ustawy z dnia 21 grudnia 2000 roku o żegludze śródlądowej (t. j.: Dz. U. z 2022 r., poz. 1097), dalej u.ż.ś., który zabrania m.in. wyrzucania ze statków przedmiotów i wylewania substancji mogących zanieczyszczać drogę wodną. Na jego podstawie wydano bardzo ważne rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 21 maja 2003 roku w sprawie warunków gromadzenia, przechowywania i usuwania odpadów i ścieków ze statków żeglugi śródlądowej (Dz.U. z 2003 r., Nr 104, poz.973), o którym będzie mowa później.
Uzupełnieniem ww. przepisów jest art. 77 z dnia 20 lipca 2017 roku – Prawo wodne (t. j.: Dz. U. z 2021 r. poz. 2233 ze zm.) zakazujący wprowadzania do wód odpadów w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 roku o odpadach (t. j.: Dz. U. z 2022 r., poz. 699 ze zm.). Z kolei art. 83 ust. 5 Prawa wodnego (dalej p.w.), wskazuje, że ścieki ze statku śródlądowego lub morskiego usuwa się do urządzenia odbiorczego na lądzie.
Trzeba jednak zaznaczyć, że art. 47 u.ż.ś. odnosi się do śródlądowych dróg wodnych. Powstaje pytanie: co z pozostałymi wodami śródlądowymi, skoro ustawa obejmuje sprawy związane z uprawianiem żeglugi na wodach śródlądowych, zwanych dalej "śródlądowymi drogami wodnymi" (art. 1 ust. 1 u.ż.ś.)?
Tymczasem nie wszystkie rzeki i jeziora w Polsce są śródlądowymi drogami wodnymi (określonymi w rozporządzeniach wykonawczych do u.ż.ś. i p.w.), co mogłoby sugerować, że pozostałe wody śródlądowe nie podlegają ochronie przewidzianej w ustawie o żegludze śródlądowej. Ustawodawca zawarł jednak zapis w u.ż.ś., iż przepisy ustawy stosuje się także do statków służących m.in. uprawiania sportu lub rekreacji, na innych wodach śródlądowych niż określone w art. 1 ust. 1 u.ż.ś. Brak tego zapisu powodowałby, iż jeziora i rzeki spoza katalogu „śródlądowych dróg wodnych” pozostawałyby poza ochroną przewidzianą przez u.ż.ś.
Przykładem może być jezioro Orzysz (Pojezierze Mazurskie) czy jezioro Wigry (Pojezierze Suwalskie). które nie zostały ujęte ani w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 roku w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych (Dz. U. z 2022 r., poz. 1170), ani w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie śródlądowych dróg wodnych z dnia 26 czerwca 2019 roku (Dz. U. z 2019 r. poz. 1208). Na marginesie, wystarczyłoby jedno rozporządzenie regulujące sprawy związane z klasyfikacją śródlądowych dróg wodnych.
Pomocna tutaj będzie reguła kolizyjna wykładni prawa: Lex posterior generali non derogat legi priori speciali – norma prawna ogólna późniejsza nie uchyla normy prawnej szczególnej wcześniejszej – czyli przepisy p.w. nie uchylają przepisów u.ż.ś. Niestety, chaos legislacyjny ma się w Polsce dobrze i daleka jest droga do jego opanowania.
Jeżeli chodzi o usuwanie ścieków, kluczowe znaczenie ma cyt. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 2003 roku. § 4 cyt. rozporządzenia wskazuje, że tzw. odpady statkowe i komunalne oraz ścieki oddaje się do punktów przyjęcia odpadów statkowych na koszt armatora, a punkty przyjęć takich odpadów na lądzie lokalizuje się przy nabrzeżach przeładunkowych, portach, przystaniach lub w innych miejscach zatrzymywania i postoju statków (np. w ekomarinach).
Podmiot zarządzający punktem przyjęć odpadów statkowych na lądzie jest wytwórcą odpadów w rozumieniu przepisów ustawy o odpadach (dalej u.o.) i ciążą na nim obowiązki sprawozdawcze. Natomiast zarządzający pływającym punktem przyjęcia odpadów statkowych nie jest już wytwórcą odpadów. Trzeba pamiętać, że ścieki to nie odpady (zgodnie z u.o.).
Sprawozdawczość odpadowa nie dotyczy armatorów (art. 5 ust. 1 pkt 2 u.ż.ś.), czyli właścicieli oraz posiadaczy statków śródlądowych („żeglarzy”), ponieważ nie są traktowani jako wytwórcy odpadów statkowych, chyba, że przekazują odpady do pływających punktów przyjęcia odpadów statkowych. Poza tym jako wytwórcy odpadów komunalnych są zwolnieni z obowiązków ewidencyjnych określonych w u.o. Tak naprawdę, jedyna sprawozdawczość, która ciąży na armatorach, obejmuje wyłącznie statki z silnikiem spalinowym, używające oleju napędowego (z wyjątkiem statków przeznaczonych do celów rekreacyjnych i sportowych o długości mniejszej niż 20 m), nakładając na nich jedynie obowiązek prowadzenia książek kontrolnych (zużytego) oleju napędowego (§ 7 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 2003 roku). Ze względu na te ograniczenia w stosowaniu, jest to martwy przepis.
Armatorzy przekazujący ścieki do wspomnianych punktów przyjęcia nie podlegają żadnym obowiązkom, w przeciwieństwie do podmiotów zarządzających punktami przyjęcia, które muszą podpisać umowę z przedsiębiorstwem wodociągowo-kanalizacyjnym na odprowadzenie ścieków, zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (t. j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 2028 ze zm.).
Egzekwowanie przepisów
Kolejną kwestią jest egzekwowanie obowiązujących przepisów. Po pierwsze, art. 11 u.ż.ś. przyznaje inspektorom żeglugi śródlądowej dokonującym inspekcji statku (jachtu) możliwość zatrzymania lub skierowania statku do najbliższego postoju oraz zatrzymania dokumentu dopuszczającego statek do żeglugi, w przypadku stwierdzenia zaniedbania zagrażającego zanieczyszczeniem środowiska.
Po drugie, art. 478 p.w. pozwala nałożyć grzywnę (w wysokości od 20 do 5000 zł), jeśli podmiot zobowiązany, wbrew przepisowi art. 83 nie zapewnia ochrony wód przed zanieczyszczeniem albo wbrew zakazowi wprowadza odpady do wód. Karę grzywny przewiduje również art. 62 u.ż.ś., tyle, że wykroczeniem jest szeroko rozumiane wykraczanie przeciw przepisom w zakresie ochrony środowiska. Grzywny wskazane w cyt. przepisach można nałożyć zarówno na armatora jak i podmiot zarządzający punktem przyjęć odpadów statkowych.
Po trzecie, podmiot zarządzający punktem przyjęć odpadów statkowych na lądzie jest wytwórcą odpadów w rozumieniu przepisów u.o. Oznacza to, że jest on zobowiązany do sporządzania tzw. zbiorczych zestawień danych o odpadach, które weryfikuje właściwy miejscowo marszałek województwa, tak więc można kontrolować, to co się dzieje z odpadami statkowymi i komunalnymi (dzięki rozwiniętemu systemowi ewidencji i sprawozdawczości odpadowej m.in. kartom przekazania odpadu). Właściwy wojewódzki inspektor ochrony środowiska w oparciu o art. 194 u.o. może ukarać podmiot zarządzający za m.in. nieprowadzenie ewidencji odpadów czy magazynowanie odpadów niezgodnie z przepisami ustawy. Administracyjna kara pieniężna wynosi nie mniej niż 1000 zł i nie może przekroczyć 1 000 000 zł.
Po czwarte i chyba najważniejsze, zarówno armatorzy jak i podmioty zarządzające punktem przyjęć odpadów statkowych mogą ponosić odpowiedzialność karną m.in. na podstawie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (t. j.: Dz. U. z 2022 r., poz. 1138 ze zm.), dalej jako k.k.
Zgodnie z art. 182 § 1 k.k., kto zanieczyszcza wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi substancją (…) w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Natomiast w myśl art. 183 § 1 k.k., kto wbrew przepisom składuje, usuwa, przetwarza, zbiera, unieszkodliwia, transportuje odpady lub substancje albo dokonuje odzysku odpadów lub substancji w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
W przypadku żeglugi śródlądowej może dotyczyć to gospodarowania odpadami takimi jak oleje zęzowe ze statków żeglugi śródlądowej (kod 13 04 01*), detergenty zawierające substancje niebezpieczne (kod 20 01 29*) czy nieorganiczne środki do konserwacji i impregnacji drewna (kod 03 02 04*) oraz gospodarowania ściekami zawierającymi detergenty i fekalia (co oznacza zanieczyszczenie wód fosforanami).
Przepisy karne zawarte są również w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (t. j.: Dz. U. z 2022, poz. 916 ze zm.) i przewidują karę aresztu lub grzywny m.in. za naruszanie zakazów ustanowionych w parkach narodowych (zanieczyszczanie obszarów przyrody).
Należy również wspomnieć o odpowiedzialności cywilnej za szkody w środowisku, którą regulują przepisy art. 322-328 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska (t. j.: Dz. U. z 2021 r., poz. 1973 ze zm.). Jest to (jak wskazuje się w literaturze przedmiotu) odpowiedzialność na zasadzie ryzyka – nie trzeba wykazywać winy danego podmiotu. np. armatora czy prowadzącego punkt przyjęć odpadów statkowych. Wystarczy sam fakt zaistnienia. Należy zwrócić uwagę, iż pozywającym „truciciela” może być m.in. Skarb Państwa.
Najnowsze zmiany prawne
W tym miejscu należy zasygnalizować zmiany prawne, które dokonały się w ostatnich latach. W 2017 roku uchwalono nowe Prawo wodne (zastępujące ustawę z 2001 roku), aczkolwiek p.w. powiela w znacznej części poprzednie, nieskuteczne rozwiązania prawne. Trzeba jednak przyznać, iż doprecyzowano szereg definicji i poszerzono zakres ochrony wód.
W 2018 roku uchwalono ustawę z dnia 12 kwietnia 2018 roku o rejestracji jachtów i innych jednostek pływających o długości do 24 m (t. j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 1500), którą stosuje się m.in. do jachtów rekreacyjnych na wodach śródlądowych (ustawa weszła w życie weszła w życie 1 sierpnia 2020 roku i rejestracja jest już prowadzona). Ujednolica ona zasady rejestracji jednostek pływających, zastępując szereg rozporządzeń wykonawczych do ustaw. Nie zawiera jednak żadnych norm odnoszących się do ochrony środowiska.
Bardzo ważną zmianą jest nowelizacja Kodeksu karnego z 2022 roku, zaostrzająca odpowiedzialność za przestępstwa przeciw środowisku (art. 181 – 188a). Regulację tą należy ocenić pozytywnie (oprócz podwyższenia sankcji karnych wprowadza ona m.in. odpowiedzialność karną za porzucenie odpadów).
Uchwalono również ustawę z dnia 12 maja 2022 roku o portowych urządzeniach do odbioru odpadów ze statków (Dz. U. z 2022 r., poz. 1250), która zastępuje starą ustawę z 2002 roku i zawiera wiele ciekawych rozwiązań z punktu widzenia gospodarki odpadami np. wymóg selektywnej zbiorki odpadów, nowelizując ustawę z dnia 16 marca 1995 roku o zapobieganiu zanieczyszczenia morza przez statki (t. j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 1955 ze zm.). Co prawda obie ustawy dotyczą statków morskich, jednakże mają ogromne znaczenie dla przyszłych zmian prawnych, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.
Na chwilę obecną brak projektów ustaw lub rozporządzeń dotyczących gospodarowania odpadami lub ściekami. W odpowiedzi na petycję Rady Miejskiej Węgorzewa z dnia 30 grudnia 2021 roku dotyczącą zaostrzenia przepisów o ochronie wód, Ministerstwo Infrastruktury poinformowało o „pracach analitycznych” zmierzających do wprowadzenia dodatkowych przepisów w tej materii.
Kluczowe problemy obecnej legislacji
W tym miejscu należy wspomnieć o najistotniejszych „usterkach” legislacyjnych. Art. 83 ust. 6 p.w. (zgodnie z którym wymogu usuwania ścieków do urządzenia odbiorczego na lądzie nie stosuje się do statków, na których ze względów konstrukcyjnych lub bezpieczeństwa nie ma możliwości zainstalowania urządzeń sanitarnych) pozostaje w jaskrawej sprzeczności z art. 47 u.ż.ś., utrudniając skuteczną ochronę wód śródlądowych. Jest to kuriozalny zapis, który pozostaje w sprzeczności z § 13 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 2003 roku, nakazującego gromadzić ścieki i odpady komunalne powstające na statku w specjalnie do tego celu przeznaczonych pojemnikach i oddawać do punktów przyjęć odpadów statkowych.
Ponadto, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rozwoju z dnia 2 czerwca 2016 roku w sprawie wymagań dla rekreacyjnych jednostek pływających i skuterów wodnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 807), każda toaleta zamontowana w jednostce rekreacyjnej jest połączona wyłącznie z systemem zbiorników nieczystości lub systemem oczyszczania ścieków, w ramach zapobiegania zrzutom zanieczyszczeń. Natomiast § 3 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 5 listopada 2010 roku w sprawie wymagań technicznych i wyposażenia statków żeglugi śródlądowej oraz upoważniania podmiotów do wykonywania przeglądów technicznych statków (Dz. U. z 2010 r., Nr 216, poz. 1423) wskazuje, iż statek spełnia wymogi bezpieczeństwa, jeśli odpowiada wymaganiom m.in. w zakresie urządzeń zapobiegających zanieczyszczaniu środowiska.
Słabą stroną ustawy z dnia 13 września 1996 roku o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (t. j.: Dz. U. z 2022 r., poz. 1297 ze zm.) jest to, iż dotyczy wyłącznie odpadów komunalnych i ścieków wytwarzanych na terenie nieruchomości – natomiast statki żeglugi śródlądowej, są rzeczami ruchomymi. Ustawodawca mógłby pokusić się o uregulowania dotyczące kontroli nad odpadami komunalnymi i ściekami ze statków np. poprzez plombowanie rur spustowych w jachtowych toaletach i kary za ich zrywanie (jak w niektórych państwach europejskich, na przykład Finlandii).
Kolejną słabością legislacji jest to, że art. 468 – 469 p.w. (dotyczące odpowiedzialności za tzw. „szkody wodne”) nie odsyłają do art. 322 – 328 Prawa ochrony środowiska w zakresie szkód wywołanych zanieczyszczeniem.
Jakie jest remedium na wskazane wady aktów prawnych? Podstawowym mankamentem są niewystarczające sankcje za naruszenie przepisów p.w. i u.ż.ś. Poza doprecyzowaniem ww. ustaw (np. poprzez uchylenie art. 83 ust. 6 p.w. i wprowadzenie wymogów odnośnie ochrony środowiska w ustawie o rejestracji jachtów) i cyt. wcześniej rozporządzeń, należałoby wprowadzić surowsze sankcje na wzór przepisów normujących problematykę żeglugi morskiej, które kładą duży nacisk na ochronę środowiska, m.in. poprzez ścisłe powiązanie z prawem międzynarodowym.
Przykładowo, art. 10 ust. 1 ustawy o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki nakazuje kapitanowi statku, przed zawinięciem do polskiego portu poinformowanie o odpadach znajdujących się na tym statku, a statek podczas postoju w porcie/przystani morskiej/stoczni jest obowiązany, zdać do portowych urządzeń odbiorczych wszystkie odpady i pozostałości ładunkowe. Naruszenie tych obowiązków wiąże się z karą pieniężną do wysokości 50 000 SDR (międzynarodowa jednostka rozrachunkowa) czyli 316 700 zł na dzień 14 października 2022 roku (art. 36a).
Z kolei ustawa o portowych urządzeniach do odbioru odpadów ze statków w zakresie nieuregulowanym odsyła do u.o., natomiast w kwestii ścieków odsyła do konwencji MARPOL. Art. 7 tej ustawy reguluje kwestię pokwitowań odbioru odpadów ze statków, których brak w ustawie o żegludze śródlądowej (służyłyby celom dowodowym podczas ewentualnej kontroli). Art. 5 pkt 9 wskazuje, że portowe urządzenia do odbioru odpadów ze statków to wszelkie urządzenia stałe, ruchome i pływające przeznaczone do odbioru i gospodarowania odpadami ze statków, co oznacza objęcie ich obowiązkami sprawozdawczymi (inaczej niż w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 2003 roku, gdzie zarządzającego pływającym punktem przyjęcia odpadów statkowych nie obejmują te obowiązki, co jest poważną luką prawną).
Podmiot zarządzający portem lub przystanią morską, który nie zapewnia odbioru odpadów ze statków za pomocą portowych urządzeń do odbioru odpadów ze statków zgodnie z art. 7 ust. 1, podlega karze pieniężnej do wysokości 50 000 zł (art. 31 ust. 1 pkt 2). Natomiast naruszenie przepisów ustawy dotyczących zdawania odpadów do portowych urządzeń do odbioru odpadów ze statków jest zagrożone karą pieniężną do wysokości nieprzekraczającej dwudziestokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej za rok poprzedzający, ogłaszanego przez Prezesa GUS (20 x 5104,90 zł = 102098 zł).
Powyższe przepisy o ochronie wód morskich mogą być wzorem dla ustawodawcy – wystarczyłoby tylko wprowadzić podobne rozwiązania prawne do u.ż.ś i p.w.
Rozwiązanie problemu zanieczyszczenia jezior i rzek jest naprawdę „w zasięgu ręki”.
Ahoj!
Bibliografia:
K. Filipek, P. Michalski, M. Soberski, Prawo wodne – analiza wybranych zagadnień, Warszawa 2022,
P. Szuwalski, Prawo wodne. Komentarz do wybranych przepisów, LEX/el. 2019,
K. Gruszecki Krzysztof, Prawo ochrony środowiska. Komentarz, wyd. VI Warszawa 2022, s. 1119-1122.
B. Rakoczy Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego jako powodowie w sprawach z zakresu ochrony środowiska, Gdańskie Studia Prawnicze 2009/3/207-216,
K. Górny Problemy interpretacyjne związane z pojęciem armatora w ustawie o żegludze śródlądowej, Problemy Transportu i Logistyki 2018/2/19 – 26,
Śmieci ze statków poza kontrolą Rzeczpospolita PCD 2013/10/11,
S. Czachorowski, Skąd się bierze zanieczyszczenie jezior? https://www.zeglarstwojesteko.pl (dostęp w dniu 14.10.2022 r.),
System Informacji Prawnej LEX (Wolters Kluwer Polska sp. z o.o.),
System Informacji Prawnej LEGALIS (CH Beck sp. z o.o.).
Comentarios