Autorami artykułu są dr Sebastian Kutyła oraz dr hab. Agnieszka Kolada z Zakładu Ochrony Wód Instytutu Ochrony Środowiska Państwowego Instytutu Badawczego. Zakład Ochrony Wód prowadzi badania naukowe, prace rozwojowe i usługowo-badawcze oraz upowszechnia ich wyniki w szerokim zakresie zagadnień związanych z ekologią, ochroną i odnową powierzchniowych wód śródlądowych.
Poprosiliśmy ich o analizę stanu wskazanych przez nas jezior, które są w jakiś sposób reprezentatywne dla Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich: J. Bełdany, J. Kisajno, J. Mamry, J. Mikołajskie, J. Nidzkie, J. Niegocin, J. Stręgiel, J. Sztynorckie, J. Śniardwy i J. Tajty. Poprosiliśmy także o prognozę na przyszłość i dobre rady, by przeciwdziałać nieporządanym zmianom.
Stan wód wybranych jezior
położonych na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich
Szlak Wielkich Jezior Mazurskich (SWJM) na Pojezierzu Mazurskim jest najpopularniejszym w Polsce szlakiem żeglownym. Trasa szlaku prowadzi przez jeziora Nidzkie, Bełdany, Tajty, Stręgiel, Mikołajskie, Tałty, Tałtowisko, Szymon, Jagodne, Boczne, Niegocin, Kisajno, Łabap, Dargin, Sztynorckie, Kirsajty i Mamry, a jej łączna długość wynosi 111 km. Intensywny ruch turystyczny, nasilający się w okresie letnim, jest jednym z kilku głównych czynników przyczyniających się do pogorszenia stanu (głównie wzrostu eutrofizacji) jezior położonych na trasie SWJM. (Eutrofizacja to proces wzbogacania zbiorników wodnych w pierwiastki biofilne, skutkujący wzrostem trofii, czyli żyzności wód, co negatywnie wpływa na stan jezior - przyp. red.).
Zasady oceny stanu wód w państwowym monitoringu środowiska
Stan jezior w Polsce badany i oceniany jest przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Od roku 2008 ocena ta prowadzona jest zgodnie z wymogami określonymi prawodawstwem europejskim - Ramową Dyrektywą Wodną (RDW; Dyrektywa 2000/60/WE) oraz implementującym zapisy Dyrektywy prawodawstwem krajowym – ustawą Prawo wodne (Dz. U. z 2018 r. poz. 2268, z późn. zm.) . Ocenę stanu wód powierzchniowych zgodnie z RDW wykonuje się w odniesieniu do jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), czyli jednostek gospodarowania wodami, które stanowią oddzielny znaczący element wód powierzchniowych, takich jak:
● jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny,
● sztuczny zbiornik wodny,
● struga, strumień, potok, rzeka, kanał, lub ich części,
● morskie wody wewnętrzne, wody przejściowe lub przybrzeżne.
W niektórych przypadkach, kilka akwenów może wchodzić w skład jednej jednolitej części wód, np. jeziora Śniardwy, Seksty i Kaczerajno wchodzą w skład JCWP o nazwie jezioro Śniardwy. Dla JCWP naturalnych przeprowadza się ocenę stanu ekologicznego, a dla silnie zmienionych ocenę potencjału ekologicznego. Stan ogólny JCWP jest kombinacją stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego (tab. 1.).
Tabela 1. Schemat oceny stanu wód powierzchniowych; kody barwne zgodne z Rozporzadzeniem…, 2021
Stan/potencjał ekologiczny ocenia się na podstawie jakości struktury i funkcjonowania ekosystemu wodnego. Zasady prowadzenia monitoringu oraz dokonywania oceny i klasyfikacji wód określają rozporządzenia ministra właściwego do spraw gospodarki wodnej. Obecnie oceny wód dokonuje się na podstawie wyników badań elementów biologicznych (fitoplanktonu, makrozoobentosu, makrofitów i fitobentosu oraz ryb), a także wspierających elementów fizycznochemicznych (określających warunki tlenowe, zasolenie, zakwaszenie, przejrzystość wód oraz biogeny) i hydromorfologicznych (przekształcenia parametrów hydrologicznych takich jak: wielkości i dynamika przepływu, czas retencji, połączenie z wodami podziemnymi oraz parametrów morfologicznych jak zmienność głębokości misy, wielkość i struktura podłoża, struktura brzegu). Oceny stanu/potencjału ekologicznego dokonuje się w pięciostopniowej skali - klasa pierwsza oznacza bardzo dobry stan ekologiczny/maksymalny potencjał ekologiczny, klasa druga – dobry stan/potencjał ekologiczny, zaś klasy trzecia, czwarta i piąta odpowiednio – stan/potencjał ekologiczny umiarkowany, słaby i zły (rys 1.). W klasyfikacji stanu ekologicznego wykorzystywana jest zasada „one out, all out”, czyli o stanie ekologicznym decyduje najgorzej oceniony parametr. Stan chemiczny wód oceniany jest na podstawie pomiarów zanieczyszczeń chemicznych, w tym substancji priorytetowych. Wyniki oznaczeń odnosi się do ustalonych norm środowiskowych. Jeżeli żadna z badanych substancji chemicznych nie przekracza dopuszczalnych norm środowiskowych (stężeń średniorocznych lub maksymalnych), stan chemiczny wody określany jest jako „dobry”. Natomiast, jeżeli przynajmniej jedna spośród wszystkich badanych substancji przekracza normy środowiskowe, stan chemiczny wód określany jest jako „poniżej dobrego”.
Rysunek 1. Schemat klasyfikacji stanu ekologicznego (CIS Guidance document, 2003)
Ocena stanu wód wybranych jezior położonych na SWJM
Analiza aktualnego stanu wód wybranych JCWP jeziornych SWJM oraz zmian ich jakości w ostatnich latach została przeprowadzona na podstawie wyników ocen dokonanych przez GIOŚ w ramach państwowego monitoringu środowiska w latach 2008-2019. Spośród analizowanych jezior, Kisajno, Tajty, Niegocin, Śniardwy, Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie monitorowane były zgodnie z RDW, natomiast w przypadku jezior Stręgiel i Sztynorckie ostatnie dostępne wyniki badań pochodzą z lat 90-tych, czyli z okresu przed wdrożeniem RDW.
Jezioro Stręgiel badane było po raz ostatni w 1993 r., natomiast Jezioro Sztynorckie w 1997 r. Wody tych jezior zostały zaklasyfikowane, odpowiednio, do drugiej klasy czystości i do wód pozaklasowych zgodnie z Systemem Oceny Jakości Jezior (Kudelska i in., 1983).
Zgodnie z najbardziej aktualną dostępną oceną, stan ekologiczny większości z analizowanych jezior był poniżej stanu dobrego, tj. umiarkowany (Mikołajskie, Niegocin, Tajty), słaby (Bełdany), a nawet zły (Nidzkie). Przyczyną takiego stanu były przede wszystkim wysokie stężenia substancji biogennych, mała przezroczystość wód oraz wysoka biomasa fitoplanktonu, w tym sinic, stwarzająca ryzyko wystąpienia zakwitów sinicowych. Wyjątek stanową jeziora Kisajno, Mamry i Śniardwy osiągające dobry stan ekologiczny.
W zakresie stanu chemicznego, w czterech jeziorach, Kisajno, Mikołajskie, Niegocin i Śniardwy, stwierdzono przekroczenie difenyloeterów bromowanych, rtęci i jej związków oraz heptachloru w tkankach zwierzęcych, co skutkuje złym stanem chemicznym. Oznacza to, że w przypadku jezior Kisajno i Śniardwy pozostających w dobry stanie ekologicznym, stan chemiczny decyduje o złym ogólnym stanie wód, zgodnie ze schematem przedstawionym w tabeli 1.
Porównanie stanu jezior oraz analiza trendów zmian ich jakości w czasie są znacznie utrudnione ze względu na duże zróżnicowanie lat badań oraz liczby dostępnych ocen. Z jednej strony Jezioro Mikołajskie, które objęte jest siecią monitoringu reperowego, badane jest co roku, zatem ma ponad 10-letni szereg ocen. Z drugiej strony jeziora Kisajno, Mamry czy Tajty były badane w analizowanym okresie jednokrotnie, odpowiednio w latach 2010, 2017 i 2018. Pozostałe jeziora badane i oceniane były od dwóch do czterech razy w różnych latach (tabela 2).
Tabela 2. Ocena stanu wód wybranych jezior, położonych na SWJM.
Źródło danych: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska.
Analiza głównych zagrożeń stanu i proponowane działania ochronne dla jezior SWJM
Znaczna część analizowanych jezior jest naturalnie podatna na degradację ze względu na swoje uwarunkowania hydrologiczno-morfometryczno-zlewniowe. Zdecydowana większość dostających się do wód biogenów pochodzi ze spływów z gruntów ornych, które na ogół dominują w zlewniach całkowitych jezior i miejscami dochodzą bezpośrednio do linii brzegowej zbiorników.
Jedynie w przypadku jezior Mamry i Kisajno strefa buforowa, tj. obszar szerokości ok. 100 m wokół akwenu jest dobrze zachowana, czyli porośnięta przez lasy i w znikomym stopniu przerwana jest jej ciągłość, co przyczynia się do zachowania dobrego stanu ekologicznego (Pasztaleniec i in. 2021).
Naturalne strefy buforowe w postaci lasów lub terenów podmokłych są w stanie ograniczyć znacznie ilość biogenów (nawet do 90%) dostających się do wód wraz ze spływami powierzchniowymi (Izydorczyk i in. 2015).
Kolejnym istotnym problemem wpływającym na stan wód jezior SWJM jest tylko częściowe skanalizowanie miejscowości znajdujących się w ich zlewniach. Jak wykazują raporty Najwyższej Izby Kontroli (NIK, 2017), szczelność przydomowych oczyszczalni i zbiorników bezodpływowych, gromadzących ścieki, jest często niezadawalająca. Duży problem stanowią również rozproszone źródła zanieczyszczeń (pola namiotowe, domki letniskowe), których gospodarka wodno-ściekowa jest niekontrolowana. Dodatkowo w przypadku jeziora Sztynorckiego, jak wskazują raporty Inspekcji Ochrony Środowiska z lat 90-tych, ścieki sanitarne zrzucane były bezpośrednio do jeziora, co przy jego dużej podatności na degradację spowodowało silne zeutrofizowanie wód oraz depozycję zanieczyszczeń w osadach (zagrożenie zasilaniem wewnętrznym). Nie można również zapomnieć o silnej presji turystycznej, która z pewnością nie pozostaje obojętna dla jakości wód. Szacuje się, że ilość biogenów generowana przez jedną osobę, korzystającą z kąpieliska wynosi 1,0 g azotu i 0,046 g fosforu na dzień (Szyper, 1998).
Ilość biogenów dostających się do wód jezior z toalet znajdujących się na jednostkach pływających jest trudna do oszacowania. Na podstawie danych Fundacji Wielkich Jezior Mazurskich (FWJM) po SWJM pływa około 16 tys. jachtów w sezonie, a łączna liczba turystów szacowana jest na około 80 tys. osób (https://fakty.tvn24.pl/...). Znaczna cześć ścieków pochodzących z toalet jednostek pływających trafia bezpośrednio do wód jezior.
Głównym problemem jest dostępność portów mających możliwość odbioru zanieczyszczeń. Jak podaje FWJM, na SWJM zarejestrowanych mamy oficjalnie 161 portów, z których jedynie około 50 ma możliwość opróżniania toalet chemicznych, a 16 posiada pompy do opróżniania zbiorników pochodzących z większych jachtów (https://fakty.tvn24.pl/...). Należy również zwrócić uwagę, że do wód dostają się często wszelkiego rodzaju detergenty, służące do mycia jednostek pływających. Właściciele jachtów i łodzi często nie przestrzegają nakazów mycia jednostek pływających w miejscach do tego przeznaczonych i robią to w bezpośrednim sąsiedztwie jezior. Dostawa detergentów do wód jest zjawiskiem potencjalnie niebezpiecznym dla organizmów wodnych, zasila wody w substancje biogenne (związki fosforowe), zmniejsza napięcie powierzchniowe wody, a czasem ma działanie ekotoksyczne (www.zpe.gov.pl/…).
Niewłaściwie realizowane żeglarstwo przyczynia się również do niszczenia roślinności brzegowej i szuwarowej (naturalna strefa buforowa), na skutek cumowania łodzi oraz biwakowania „na dziko”. Przy dużym natężeniu tego zjawiska dochodzi do fragmentaryzacji pasa trzcin, co otwiera drogę substancjom biogennym, które dostają się do wód ze spływami powierzchniowymi. Dodatkowo zagrożeniem pochodzącym od osób biwakujących nad brzegami jezior stają się ogniska i zagrożenie zanieczyszczeniem wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA), emitowanymi do atmosfery w procesie spalania i dostającymi się do wód z depozycją. Jest to jednak zjawisko niebezpieczne, choć trudne do zwymiarowania (Pasztaleniec i in. 2021).
Innym typem presji, która może znacząco wpłynąć na pogorszenie jakości wód jest wędkarstwo. W przypadku presji wędkarskiej (połowy amatorskie), będącej przyczyną dostawy biogenów wraz z zanętami, średnie wartości ładunków, kształtują się na poziomie 159 g azotu i 28,8 g fosforu na jednego wędkarza na 1 dzień (Szyper i Gołdyn, 2002). Nasilenie presji wędkarskiej wzrasta wielokrotnie podczas organizowanych zawodów wędkarskich (spławikowych i gruntowych). Wraz ze wzrostem turystyki, lawinowo rośnie zabudowa rekreacyjna nad brzegiem jezior. Pojawia się niebezpieczeństwo dostawy substancji chemicznych (substancje ropopochodne, pierwiastki śladowe, metale ciężkie, sól) pochodzących z dróg i parkingów znajdujących się wokół obiektów turystycznych (Ociepa, 2011; Sakson i in., 2014).
Działania, które powinny zostać wprowadzone dla wszystkich jezior SWJM, w celu utrzymania co najmniej dobrego stanu wód lub ich polepszenia, obejmują przede wszystkim:
redukcję dopływu substancji biogennych ze zlewni, przy wykorzystaniu naturalnych stref buforowych;
wprowadzenie kontroli gospodarstw niekorzystających z sieci kanalizacyjnej;
wprowadzenie ograniczeń w użytkowaniu zanęt wędkarskich;
wprowadzenie działań edukacyjnych dla turystów korzystających z wód SWJM;
plombowanie zaworów spustowych na jachtach;
budowa portów umożliwiających opróżnienia toalet z jednostek pływających;
wprowadzenie zakazu rozbudowy infrastruktury turystycznej (hotele, restauracje, budynki - przyp. red.) w pasie 100 m od linii brzegowej
rekultywacja zbiorników silnie zdegradowanych (jez. Nidzkie i Sztynorckie).
Należy jednak pamiętać, że odcięcie zanieczyszczeń w przypadku jezior nie zawsze gwarantuje poprawę stanu ich wód. Raz wprowadzone do jezior zanieczyszczenia kumulują się w osadach, a następnie uwalniane są stopniowo do toni wodnej, przez co proces eutrofizacji jest ciągle nasilany (Soszka in., 2015; Dunalska i Wiśniewski, 2016). Problemu zanieczyszczenia wód nie niwelują również obszary chronione, które z założenia mają na celu ochronę i poprawę jakości zbiorników położonych w swoich granicach. Doskonałym tego przykładem jest Jezioro Nidzkie, które leży na obszarze rezerwatu, a stan ekologiczny jego wód jest zły. Jak pokazują badania Pasztaleniec i Kutyły (2015), objęcie jedynie fragmentów zlewni formami ochrony jest niewystarczające dla utrzymania dobrego stanu wód.
Skuteczna ochrona wód wymaga działań kompleksowych, prowadzonych nie tylko w obrębie samego zbiornika, ale przede wszystkim w jego otoczeniu, a często całej zlewni. Podniesienie świadomości ekologicznej osób korzystających z zasobów Wielkich Jezior Mazurskich wydaje się niezbędne w realizacji tych działań.
BIBLIOGRAFIA
CIS Guidance document, 2003: River and lakes – Typology, reference conditionsand classification systems. WG REFCOND.
Dunalska J. Wiśniewski G., 2016: Can we stop the degradation of lakes? Innovative approaches in lake restoration. Ecological Engineering, 95: 714–722.
Dyrektywa 2000/60/EC] Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy. (Official Journal of the European Union, L327 43: 1–72).
https://zpe.gov.pl/a/srodki-czyszczace-i-ich-wplyw-na-srodowisko/D1GBMD25G (dostęp 05.07.2022).
Izydorczyk K., Michalska-Hejduk D., Frątczak W., Bednarek A., Łapińska M., Jarosiewicz P., Kosińska A., Zalewski M., 2015: Strefy buforowe i biotechnologie ekohydrologiczne w ograniczaniu zanieczyszczeń obszarowych, Wyd. ERCE PAN, Łódz.
Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1983. System Oceny Jakości Jezior. Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa
NIK Najwyższa Izba Kontroli, 2017: Raport – Wykonywanie przez gminy województwa lubuskiego zadań w zakresie nadzoru nad funkcjonowaniem zbiorników bezodpływowych oraz przydomowych oczyszczalni ścieków, Warszawa (dostęp 22.01.2019: https://www.nik.gov.pl/plik/id,14482,vp,16943.pdf.)
Ociepa E., 2011: Ocena zanieczyszczenia ścieków deszczowych trafiających do systemów kanalizacyjnych, Inżynieria i Ochrona Środowiska 14, 4: 357–364.
Pasztaleniec A., Kolada A., Kutyła S., Bielczyńska A., Nowak B., Hobot A., Dziura A. 2021: Obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych – aspekty przyrodnicze i uwarunkowania formalno-prawne, dokumentacja jezior regionów wodnych Noteci i Warty: Wydawnictwo Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego, Warszawa.
Pasztaleniec A., Kutyła S., 2015: The ecological status of lakes in national and landscape parks: does the location of a lake and its catchment within a protected area matter? Polish Journal of Environmental Studies, 24: 227–240.
Prawo wodne, 2017: Ustawa z dnia 9 listopada 2018 r., Prawo wodne, (Dz. U. z 2018 r. poz. 2268, z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 25 czerwca 2021 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego oraz sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, a także środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. 2021 poz. 1475).
Sakson G., Zawilski M., Badowska E., Brzezińska A., 2014: Zanieczyszczenie ścieków opadowych jako podstawa wyboru sposobu ich zagospodarowania. Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury t. XXXI, 61(3/I): 253–264
Soszka H., Kolada A., Pasztaleniec A., Kutyła S., 2015: Wybrane działania ukierunkowane na ochronę jezior w aktualizacji Planów gospodarowania wodami w Polsce, Technologia Wody, 3: 14–17.
Szyper H. 1998: The rules of water reservoirs manage‑ment for tourist and recreational purposes in relation to their protection. [w:] . Sozański M.M. (red.) Municipal and Rural Water Supply, Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych, Poznań.
Szyper H., Gołdyn R., 2002: Role of catchment area in the transport of nutrients to lakes in the Wielkopolska National Park in Poland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 7, 1: 25−33.